راز جهت يابي پرندگان

شايد شما هم شنيده باشيد كه اگر كبوتري را از آشيانه خود كيلومترها دور كنيد و در شهر ديگري رها كنيد، بعد از چند روز به آشيانه خودش بر مي‏گردد. آيا مي‏دانيد آنها چه طور مسير و جهت خود را پيدا مي‏كنند تا به آشيانه برسند؟ جهت‏يابي در پرندگان يكي از مسايل مبهم و پيچيده براي دانشمندان است. آزمايش‏ها و تحقيقاتي كه در مورد پرندگان صورت گرفته، مشخص كرده است حس جهت‌يابي در آنها بسيار قوي است. بيشترين تحقيقات در مورد كبوتران اهلي نامه‌بر انجام شده كه نشان مي‏دهد استعداد زيادي در پيدا كردن جهت از مناطقي دور و ناآشنا دارند. محققان با رها كردن پرندگان از فواصلي دور و تعقيب آنها به وسيله هواپيما به اين نتيجه رسيده‌اند كه پرندگان پس از رها شدن، ابتدا به جهات مختلف پرواز کرده سپس به محض برخورد با يك منطقه آشنا سرانجام زادگاه اصلي خود را پيدا مي‏كنند. در يك تحقيق در زمان شروع مهاجرت كلاغ‏ها به سمت جنوب تعدادي از جوجه كلاغ‏ها كه اولين مهاجرت خود را تجربه مي‏كردند به وسيله محققان اسير شدند. آنها اين جوجه كلاغ‏ها را به مدت دو هفته نگه داشتند تا دسته كلاغ‏ها به جنوب برسند. سپس جوجه كلاغ‏هايي كه فرستنده‏هاي راديويي به پاهايشان بسته شده بود رها شدند. دو هفته بعد امواج دريافتي نشان داد جوجه كلاغ‏ها به همان جايي رسيده‏اند كه پدران و مادران‌شان رسيده‏اند. آنها بدون هيچ تجربه‏اي از مهاجرت همان كار ساير كلاغ‏ها را انجام داده بودند.




مي‌توان گفت وجود چنين حسي است كه موجب مي‌شود پرندگان، همه ساله يك جهت و يا جهات موازي با هم را براي مهاجرت انتخاب کنند. بعضي از محققان بر اين عقيده‌اند كه وضعيت ستارگان و آفتاب در شب و روز راهنماي خوبي براي جهت‌يابي پرندگان به شمار مي‌رود ولي اين سوال پيش مي‌آيد كه مهاجرت پرندگان در شب‏ها و روزهاي ابري چگونه انجام‌پذير خواهد بود؟


نتايج يك آزمايش ديگر نشان داد، پرندگاني كه با استفاده از ميدان مغناطيسي زمين مسير صحيح حركت خود را در حين پرواز پيدا مي‏كنند. براي اين كار از چشم‏هايشان استفاده مي‏كنند. پرندگان در چشم‏هاي خود گيرنده‏هاي مغناطيسي فوق‏العاده قوي دارند كه مي‏توانند مغناطيس بسيار ناچيز زمين را درك كنند. در اين تحقيق كه به وسيله يك تيم تحقيقاتي در دانشگاه اولدنبرگ آلمان به سرپرستي هنريك مورتيسن انجام شد، اين نتيجه به دست آمد كه چشم‌ها كليد اصلي اين مكانيسم اسرارآميز هستند. محققان در گروهي از سينه سرخ‏هاي مورد مطالعه، منطقه‏اي در مغز که سيگنال‏هاي دريافتي از رنگدانه‏هاي دو جفتي چشم را پردازش مي‏کند از مغز پرندگان خارج کرده و در گروهي ديگر عصب سه قلو که وظيفه ارسال سيگنال‏هاي ذرات مغناطيسي منقار پرنده را به مغز دارد، قطع کردند.


اين دو گروه از پرندگان سپس در معرض ميدان مغناطيسي طبيعي زمين و يک ميدان مغناطيسي مصنوعي قرار گرفتند که به عمد قطب شمال آن 120 درجه تغيير زاويه داده بود. نتايج نشان داد پرندگاني که عصب سه قلوي آنها قطع شده بود با مشکل عمده‏اي در مسير يابي مواجه نشدند اما گروهي از پرندگان که منطقه‏اي در مغز که سيگنال‏هاي دريافتي از رنگدانه‏هاي دو جفتي چشم را پردازش مي‏کند از مغزشان خارج شده بود توانايي مسيريابي و موقعيت يابي خود را به کلي از دست دادند. اين موضوع نشان مي‏دهد که پرندگان مهاجر ميدان مغناطيسي را به شکل الگوي ديداري درک مي‌کنند. احتمالا اين الگو به صورت سايه يا نقطه نوري در ديد طبيعي پرنده قرار مي‌گيرد.


به نوشته اينديپندنت، حدود 50 گونه حيوان شناخته شده‏اند که از جهت ميدان مغناطيسي زمين براي پيدا کردن راه خود استفاده مي‏کنند، اما دانشمندان نمي‏دانسته‏اند که پرندگان چه طور اين کار را انجام مي‏دهند، زيرا ميدان مغناطيسي زمين آن قدر ضعيف به نظر مي‏رسد که نمي‏تواند تاثيري بر دستگاه عصبي داشته باشد. اما هم اکنون دانشمندان به شيوه‌اي رسيده‏اند که بر اساس يک سري واکنش‏هاي پيچيده فتوشيمايي درون چشم پرندگان و ديگر حيوانات رخ مي‏دهد و به آنها کمک مي‏کند تا از يک جهت‌ياب و قطب نماي داخلي استفاده کنند. پروفسور پيتر هور، شيمي‏دان دانشگاه آکسفورد مي‏گويد: «از آنجايي که ميدان مغناطيسي زمين بسيار ضعيف است، بسياري از افراد نمي‏دانستند که اين ميدان چگونه مي‏تواند اعضاي حسي پرندگان يا حيوانات را تحت تاثير قرار دهد و آنها بتوانند جهت يابي کنند. تحقيقات نشان داده است پرندگان از واکنش‏هاي شيميايي در داخل چشم‏شان استفاده مي‏کنند تا مسير خود را پيدا کنند.»